A na koniec juû tradycyjnie poradnik na poczâtkujâcych. P: Jakâ wybraê narodowoôê? O: Zaleûy to gîównie od tego, jakâ taktykë chcesz przyjâê podczas gry. Jeôli nastawiasz sië gîównie na zdobywanie terenów Indian siîâ, zostaï Hiszpanem, jeôli chcesz handlowaê, wybierz Holendrów, wiëkszy napîyw kolonistów z Europy bëdziesz miaî jako Anglik, w wypadku zaô Francuzów Twoje stosunki z Indianami bëdâ sië ukîadaîy pomyôlniej. P: Gdzie zaîoûyê pierwszâ kolonië (w wypadku rzeczywistego ôwiata)? O: Wiëkszoôê Twoich konkurentów swoje pierwsze siedziby zakîada w Ameryce Poîudniowej. Jeôli chcesz zatem mieê na poczâtku gry spokój, wybierz wschodnie wybrzeûe Ameryki Póînocnej. Wadâ takiego rozwiâzania jest brak na tych terenach zîóû srebra oraz ograniczone moûliwoôci uprawy tytoniu i trzciny cukrowej, do zalet naleûâ doskonaîe warunki uprawy baweîny w ôrodkowej czëôci kontynentu, bardzo duûo wspaniaîych îowisk dzikich zwierzât i bogate zasoby ûywnoôciowe. Jeôli ktoô jednak chciaîby sië nastawiê na îupienie Indian, to zdecydowanie polecam tereny zamieszkaîe przez Inków i Azteków (Ameryka Ôrodkowa i Poîudniowa). Tam teû znaleúê moûna duûo zîóû srebra oraz pola pod uprawy tytoniu i trzciny cukrowej. P: Czym kierowaê sië przy ustalaniu lokacji miasta? O: Na poczâtku gry wybieraj tylko miejsca poîoûone przy morzu, tak aby bez przeszkód moûna byîo dotrzeê tam statkiem. Jeôli juû bëdziesz miaî kilka portów i zaczniesz budowaê drogi, moûesz stopniowo kolonizowaê tereny, leûâce w gîëbi lâdu. Staraj sië wybieraê takie tereny, na których znajdujâ sië tzw. bonusowe pola (sylewtki ryb, zwierzât, bryîka srebra, liôê tytoniu itd.). Tutaj Twoja produkcja bëdzie o wiele bardziej wydajna. Pamiëtaj, aby nie budowaê miast zbyt blisko siebie w odlegîoôci mniejszej niû 2-3 pola, gdyû wtedy jedno z miast bëdzie miaîo ograniczony dostëp do niektórych terenów. Z kolei stawianie osiedli zbyt oddalonych niepotrzebnie wydîuûa drogi transportowe i utrudnia obronë. Te same uwagi odnoszâ sië do osiedli indiaïskich -- zbyt bliskie sâsiedztwo z nimi to groúba czëstych najazdów i koniecznoôê wykupowania ziem uûytkowanych przez tubylców. P: Co i jak budowaê? O: Czëôê budowli wymaga jedynie pracy cieôli (carpenter), któremu naleûy dostarczyê drewno, czyli lumber. Przed postawieniem bardziej zaawansowanych konstrukcji musisz jeszcze zadbaê o odpowiedniâ liczbë narzëdzi, czyli tools. Jeôli Twoje miasto ma szeroki dostëp do morza, najpierw warto postawiê doki. Jeôli masz kilku rybaków, zyskujesz wówczas bogate úródîo ûywnoôci. Nastëpnie proponujë zbudowaê lumber mill, czyli zakîad stolarski -- zwiëkszysz w ten sposób wydajnoôê cieôli, a co za tym idzie, wzroônie szybkoôê budowy czegokolwiek. W nastëpnym kroku warto sië postaraê o rozbudowanie powierzchni magazynowej (warehouse). Jeôli w pobliûu znajdujâ sië Indianie albo koloniôci z innych païstw, trzeba pomyôleê o postawieniu palisady (stockade). Nie tylko wzróônie wtedy siîa obronna oddziaîów wewnâtrz miasta, ale takûe zniknie groúba zniszczenia pewnych budowli w wyniku najazdów. Dalsze drogi postëpowania zaleûâ juû od indywidualnych preferencji gracza. P: Jak sprawiê, ûeby miasto mogîo sië rozrastaê? O: Proces ten zaleûy od dwóch czynników: odpowiedniej iloôci ûywnoôci i wskaúnika, tzw. liberty bells , co moûna z grubsza objaôniê jako poziom ôwiadomoôci spoîecznej i ucywilizowania spoîeczeïstwa. Z ûywnoôciâ sprawa jest stosunkowa prosta. Musimy na najlepiej nadajâcych sië do tego terenach postawiê kolonistów (zwîaszcza farmerów i fishermenów, co zwiëksza wydatnie ich wydajnoôê). Jeôli chwilowo nie starcza poûywienia dla wszystkich mieszkaïców, nie jest to aû tak wielki problem. Moûemy jâ dostarczaê z innych miejsc. Naleûy jednak pamiëtaê, ûe gdy brakuje ûywnoôci (odpowiedni wskaúnik zmienia kolor na czerwony), nie pojawiajâ sië w tym mieôcie nowi koloniôci, ani teû nie rozmnaûajâ sië konie. Trochë bardziej skomplikowana sprawa jest z liberty bells. Wskaúnik ten na poczâtku jest zazwyczaj przez gracza nieco niedoceniany, a przecieû wpîywa on na wiele aspektów ûycia kolonii. Po pierwsze im jest wyûszy, tym wiëcej moûemy mieê w kolonii osadników bez groúby zmniejszenia ich wydajnoôci (w wyniku niedostatecznego wpîywu rzâdu). Po drugie po przekroczeniu kolejno poziomu 50 i 100% uzyskujemy dodatkowe bonusy przy produkcji (wiëksza produkcja, lepsze zbiory, ekonomiczniejsze gospodarowanie surowcami). Po trzecie w miarë przybliûania sië do koïca gry i koniecznoôci wzniecenia powstania, czynnik ten ma decydujâcy wpîyw na przebieg walk, moûliwoôê tworzenia sië siî torysów itd. Jak moûna w takim razie podwyûszaê poziom liberty bells? Przede wszystkim trzeba zadbaê o sprowadzenie wykwalifikowanych urzëdników (tzw. statemenów) i umieszczenie ich w ratuszu. Ich efektywnoôê bardzo wzrasta po wybudowaniu "printing press" i "newspaper". Jedyny kîopot ze zdobyciem statemenów jest ich cena oraz koniecznoôê wybudowania uniwersytetu dla ksztaîcenia nowych. P: Jak i gdzie ksztaîciê specjalistów w róûnych zawodach? O: Metod jest kilka. Pierwsza polega na biernym oczekiwaniu na stopniowe przybywanie ich z Europy. Proces ten jednak zwykle trwa doôê dîugo i najczëôciej otrzymujemy akurat nie tych fachowców, których potrzebujemy. Moûna oczywiôcie kupowaê ich w Europie na miejscowym uniwersytecie. Jest to caîkiem rozsâdna metoda, pod warunkiem jednak, ûe posiada sië nadmiar gotówki, co niestety bardzo rzadko sie zdarza. Sytuacja, jak widaê, nie wyglâda róûowo, ale na szczëôcie sâ jeszcze dwie moûliwoôci. Pierwsza z nich to wysyîanie zwykîych kolonistów (free colonist, industry servant i criminal) do zaprzyjaúnionych osad indiaïskich. Przy pewnej dozie fartu (zaleûnej jednak od ogólnego nastawienia Indian do gracza i od czëstotliwoôci takich wizyt), moûemy wyuczyê kolonistów kilku profesji. Sâ to oprócz plantatorów (niedostëpnych innymi metodami), górnicy, farmerzy, rybacy, traperzy, jak równieû zwiadowcy. Ûeby otrzymaê ekspertów w zawodach wymagajâcych przetwarzania surowców, jak równieû ksiëûy, misjonarzy i urzëdników, trzeba zbudowaê odpowiednie placówki oôwiatowe. Istniejâ trzy ich typy: szkóîka, college i uniwersytet, róûniâce sië szybkoôciâ nauczania, jak równieû rodzajem zawodów, jakie moûna w nich zdobyê. W kaûdym jednak wypadku musimy mieê najpierw specjalistë w zawodzie, jakiego chcemy nauczyê innych kolonistów. W wypadku kryminalistów i robotników (criminal i ind. servant) wîaôciwe wydaje sië kierowanie ich w szeregi armii. W toku walk niejako przy okazji mogâ stopniowo zdobywaê status kolonistów lub nawet ûoînierzy zawodowych. P: Skâd braê nowych kolonistów? O: I znów metod jest kilka. Podstawowa polega na emigracji z Europy. Jest ona tym szybsza, im wiëcej nasze païstwo bëdzie produkowaê tzw. crosses. Mówiâc w skrócie, im wiëcej bëdziemy mieê koôcioîów (a zwîaszcza katedr) z wiëkszâ liczbâ zatrudnionych ksiëûy, tym proces emigracji bëdzie przebiegaî szybciej. Nowi osadnicy pojawiaê sië mogâ takûe w samych koloniach. Nastëpuje to wtedy, kiedy produkowany jest nadmiar ûywnoôci. Po przekroczeniu 200 jednostek rodzi sië kolonista, a poziom ûywnoôci spada do zera. Specjalny rodzaj osadników, tzw. converts, pochodzi z zaprzyjaúnionych wiosek indiaïskich (w których zaîoûone sâ misje). Pojawiajâ sië oni przy utrzymywaniu dobrych stosunków z Indianami lub w wyniku ataku na misje. Ostatnim i najbardziej nietypowym úródîem nowych osadników sâ jeïcy wojenni. Wbrew pozorom przy umiejëtnie prowadzonej walce moûna w ten sposób zdobyê caîkiem pokaúnâ liczbë nowych râk do pracy. Metoda ta ma jeszcze jednâ zaletë -- czësto komputer wciela do armii nie tylko ûoînierzy czy zwykîych obywateli, ale takûe specjalistów z innych dziedzin. Naleûy przy tym pamiëtaê, ûe sposób ten skutkuje tylko w odniesieniu do kolonistów pochodzâcych z rozbitych oddziaîów wojskowych. Atak na zwykîego obywatela, który nie sîuûyî w armii, koïczy sië jego zniszczeniem. P: Pionierzy, czyli jak budowaê trasy komunikacyjne i oczyszczaê tereny? O: Podobnie jak w >Cywilizacji< budowa dróg ma bardzo duûe znaczenie dla caîoôci gry. Tereny, na których istniejâ drogi, sâ bardziej wydajne, a poza tym sâ to waûne szlaki komunikacyjne, sîuûâce hadlowi i szybkiemu transportowi oddziaîów wojskowych. Warto przy tym pamiëtaê, ûeby w charakterze pionierów zatrudniaê tylko ekspertów -- zdecydowanie skraca to czas potrzebny na budowë drogi, co ma bardzo duûe znaczenie na terenach leûâcych w pobliûu wroga. Druga operacja, jakâ mogâ wykonywaê pionierzy, to oczyszczanie terenu. Zazwyczaj operacja ta przynosi korzyôê w zwiekszeniu sië plonów z tego obszaru oraz dostarcza dodatkowo sporo drewna. Mimo wszystko przy korzystaniu z niej warto sië wczeôniej zastanowiê, czy jest to niezbëdne. Pamiëtaê trzeba równieû, ûe po takiej operacji znikajâ lokalne pola bonusowe, a poza tym wycinajâc drzewa wokóî miasta, trzeba zabezpieczyê sobie dostawy tego surowca z innego miejsca. P: Specjalizacja czy ogólny rozwój miast? O: Oczywiôcie specjalizacja, ale w rozsâdnych granicach. Od razu trzeba zapomnieê o staraniach, aby uczyniê z kaûdego miasta niezaleûnâ placówkë, w której wydobywa sië surowce, przetwarza je, a jeszcze na dodatek zagwarantowane jest wyûywienie i odpowiedni poziom liberty bells. Po prostu zbyt wielka jest róûnorodnoôê terenów, aby taka sytuacja mogîa mieê miejsce. Najlepsze rezultaty daje czëôciowa specjalizacja. W jednym miejscu uprawiana jest baweîna i jednoczeônie szyte sâ ubrania, w innym wydobywa sië wëgiel i od razu zuûywa sië go do tworzenia narzëdzi. Przy takiej metodzie bardzo waûna jest sieê dróg, a takûe dostëp do portów, a co za tym idzie, moûliwoôê korzystania z transportu morskiego. Z chwilâ zbudowania custom house, w którym na bieûâco moûna sprzedawaê wytworzone rzeczy, pozbywamy sië koniecznoôci pîywania do Europy, aby je sprzedaê. Przy projektowaniu charakteru poszczególnych miast warto zwróciê uwagë na takie elementy, jak odlegîoôci pomiëdzy osiedlami, dostëp do morza, a przede wszystkim indywidualne cechy terenu. Raczej nie naleûy gîównego oôrodka wytwarzania narzëdzi umieszczaê w trudno dostëpnym miejscu -- przecieû z jego produkcji bëdâ korzystaîy inne miasta. Gdzie tylko moûna, a nie ma moûliwoôci zaîoûenia specjalistycznych produkcji, warto zakîadaê kolonie, wytwarzajâce duûo ûywnoôci. Bëdzie to nie tylko dobre úródîo nowych osadników, ale takûe miejsce, gdzie bëdzie sië szybko rozwijaîa hodowla konii, jednego z najuûyteczniejszych ôrodków przy prowadzeniu wojen. P: Transport morski, czyli jak i czym woziê towary i prowadziê wojny? O: Jeôli tylko starczy Ci ôrodków, rozwijaj swojâ flotë. Przy doborze statków unikaj wyboru karawel -- sâ one tanie, ale powolne i nie mogâ zabieraê zbyt duûego îadunku. Podstawowy ôrodek transportu na wodach, bëdâcych pod kontrolâ gracza, powinien stanowiê merchant ship. Na wody, na których grasujâ piraci, warto posyîaê galeony -- duûa îadownoôê, przyzwoita szykoôê i niezîe uzbrojenie obronne dajâ im duûe szanse na przeûycie (sâ równieû niezîe przy przewozie armii). Jedyne jednostki, które mogâ atakowaê inne statki, to okrëty kaperskie (privateer) oraz fregaty. Pierwsze z nich sâ bardzo szybkie i dobrze uzbrojone. Mogâ atakowaê nawet statki païstw zaprzyjaúnionych bez obawy o wywoîanie jakiegoô incydentu dyplomatycznego. Grasujâc na wodach nieprzyjaciela moûna za pomocâ kilku privateerów wîaôciwie sparaliûowaê jego transport morski, no i oczywiôcie tanim kosztem zdobywaê sporo towarów. Efektywnoôê tych jednostek bardzo wzrasta po wprowadzeniu do kongresu pana Drake. Oprócz zalet czysto militarnych, warto teû zwróciê uwagë na ich inny atatut -- szybkoôê. Jeôli zaleûy nam na dostarczeniu niewielkiego îadunku do jaiegoô miejsca, to wîaônie privateery najlepiej sië do tego nadajâ. Drugim rodzajem jednostek bojowych jest fregata. Zwaûywszy na swojâ cenë, ma ona mniejszâ wartoôê niû privateer. Kosztem mniejszej szybkoôci zwiëkszono jej îadownoôê. Wartoôê bojowa przy uwzglëdnieniu wpîywu Drake'a privateera i fregaty jest porównywalna. Jedynym wyjâtkiem sâ spotkania z jednostkami armii rzâdowej, wtedy rzeczywiôcie wiëksze szanse na zwyciëstwo ma fregata. Przy przystëpowaniu do walki na morzu trzeba pamiëtaê o jednej rzeczy. Unikaê starcia, kiedy przewozi sië towary, i atakowaê wroga wtedy, kiedy to on ma na pokîadzie îadunek. Nie tylko zwiëkszamy w ten sposób szanse na zwyciëstwo (jednostka obciâûona îadunkiem dostaje punkty karne), ale takûe moûemy przechwyciê towary o duûej wartoôci. P: Wojna na lâdzie, czyli jak zostaê maîym Napoleonem? O: Mimo ûe w grze wystëpujâ tylko 3 typy wojsk lâdowych, to jednak ich poprawne uûycie nie jest wcale takie proste. Najsîabsze oddziaîy to piechota, oprócz niej wystëpujâ jeszcze dragoni i artyleria. Piechota ma doôê sîabâ siîë ogniowâ, niewielkie zdolnoôci poruszania sië, a na dodatek po przegranej walce przekszaîca sië w bezbronnych kolonistów. Znacznie lepsza, choê doôê czasochîonna w produkcji (lub droga przy zakupach) jest artyleria. Niestety, spora siîa ognia jest niwelowana maîâ manewrowoôciâ oraz faktem, ûe na terenie odkrytym przy obliczaniu wyników walki zostaje dodawana spora liczba punktów karnych. Oprócz tego uszkodzona jednostka artylerii nie moûe byê naprawiana. Zdecydowanie najlepszâ formacjâ zbrojnâ jest kawaleria. Nie tylko potrafi szybko zmieniaê pozycjë, ale po przegranej walce wystarczy wycofaê jej oddziaî do najbliûszego miasta i wyposaûyê jâ w nowe konie, aby w peîni odzyskaîa dawnâ sprawnoôê bojowâ. Duûe iloôci kawalerii wspomagane przy obleganiu ufortyfikowanych miast przez artylerië poradzâ sobie z kaûdym przeciwnikiem. Pamiëtaê naleûy jednak przy tym o kilku podstawowych kanonach postëpowania. Po pierwsze nigdy nie zostawiaj artylerii samej w pobliûu wroga, zwîaszcza na odkrytym polu. Jeôli bëdziesz miaî na jednym polu jednostkë artylerii i piechoty (bâdú kawalerii), jako pierwsza zostanie zaatakowana piechota. Pamiëtaj, aby w kaûdym mieôcie znajdowaîa sië hodowla koni. Jej populacja bëdzie rosîa, gdy w osadzie bëdzie nadmiar ûywnoôci, dodatkowo obecnoôê stajni (stable) przyôpiesza ten proces. Gdy Twoja kawaleria zostanie pokonana, jak najszybciej skieruj jâ do najbliûszego miasta w celu pobrania nowych wierzchowców. Zachowasz w ten sposób najwiëkszâ efektywnoôê armii stosunkowo tanim kosztem (muszkiety duûo kosztujâ i ûmudna jest ich produkcja). Jeôli szykujesz sië do zaatakowania osady przeciwnika znajdujâcego sië w duûym oddaleniu od Twoich wîasnych miast, dobrze jest zaîoûyê w pobliûu pola walki osadë oraz zwieôê do niej zapasy konni (i muszkietów). Po wygranej kampanii bez problemu moûesz niepotrzebne juû miasto zlikwidowaê. Przed rozpoczynaniem rewolucji trzeba doôê starannie przygotowaê swoje siîy obronne. Bëdziesz naraûony na niespodziewany desant znacznych siî przeciwnika tuû przy swoich miastach. W pierwszej kolejnoôci atakowane bëdâ osady najliczniejsze, zazwyczaj pierwsza osada, jakâ postawiîeô w Nowym Ôwiecie. Jeôli nie zdâûysz sië uporaê z pierwszym desantem w ciâgu jednej rundy, z duûym prawdopodobieïstwem wróg wylâduje obok innego miasta. W wypadku odparcia ataku za pierwszym razem, nastëpny nastëpuje w tym samym miejscu. Celowe jest postawienie w najbardziej zagroûonych rejonach odpowiednich umocnieï. To naprawdë sië opîaca. Oprócz tego trzeba zadbaê o dostateczne zapasy konii i muszkietów, a takûe o sprawnâ sieê komunikacyjnâ. Wokóî stolicy (pierwsza postawiona osada) warto zgromadziê wiëkszoôê okrëtów bojowych. Co prawda bojowe jednostki siî rzâdowych trudno zniszczyê, ale próbowaê zawsze moûna. Jeôli tylko moûesz, kontratakuj, niszczâc zwîaszcza oddziaîy artylerii i kawalerii. Za wszelkâ cenë unikaj utraty miasta. Jego ponowne odzyskanie bëdzie Cië kosztowaîo znacznie wiëcej wysiîku.